Οι πανάδες (ή το μέλασμα στην ιατρική ορολογία) είναι πολύ κοινές βλάβες του δέρματος, καφέ ή γκριζοκυανού χρώματος, που παρουσιάζονται κατά κύριο λόγο στις γυναίκες της αναπαραγωγικής ηλικίας. Εμφανίζονται συνήθως στα ζυγωματικά, το άνω χείλος, το μέτωπο και το πηγούνι. Σχετίζονται κυρίως με την έκθεση στον ήλιο και τις ορμονικές διακυμάνσεις (λόγω χρήσης φαρμάκων/αντισυλληπτικών ή κατά τη διάρκεια της κύησης, του θηλασμού, της εμμηνόπαυσης). Παγκοσμίως, έχει υπολογιστεί ότι πανάδες έχουν περίπου 45-50 εκατομμύρια άνθρωποι, το 90% των οποίων είναι γυναίκες. Η πρόληψη βασίζεται στην αντηλιακή προστασία του προσώπου, αλλά και τη γενικότερη αποφυγή έκθεσης στον ήλιο, ενώ η θεραπεία απαιτεί συστηματική εφαρμογή αντηλιακών και λευκαντικών προϊόντων.
Αιτίες
Η ακριβής αιτία των πανάδων παραμένει άγνωστη. Μπορεί να προκληθούν από διάφορους παράγοντες, όπως την εγκυμοσύνη, τη λήψη αντισυλληπτικών χαπιών, τη θεραπεία ορμονικής υποκατάστασης, την κληρονομικότητα, καθώς και τη λήψη αντιεπιληπτικών και άλλων φαρμάκων που κάνουν το δέρμα πιο επιρρεπές στη μελάγχρωση μετά από την έκθεση στην υπεριώδη ακτινοβολία. Η αλόγιστη έκθεση στον ήλιο θεωρείται η κύρια αιτία, ειδικά στα άτομα με γενετική προδιάθεση. Κλινικές έρευνες έχουν δείξει ότι οι πανάδες σχηματίζονται συνήθως τους καλοκαιρινούς μήνες, όταν ο ήλιος είναι εντονότερος. Τον χειμώνα αντιθέτως, η υπερμελάγχρωση τείνει να είναι λιγότερο ευδιάκριτη.
Όταν το μέλασμα κάνει την εμφάνισή του κατά τη διάρκεια της κύησης, αποκαλείται και χλόασμα ή «μάσκα της εγκυμοσύνης». Αυτό συμβαίνει επειδή στο δεύτερο και το τρίτο τρίμηνο της κύησης, αυξάνονται τα επίπεδα των οιστρογόνων, της προγεστερόνης και της μελανινοτρόπου ορμόνης. Έρευνες έχουν δείξει επίσης ότι οι γυναίκες της εμμηνόπαυσης που ακολουθούν θεραπεία ορμονικής υποκατάστασης με προγεστερόνη έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουν μέλασμα σε σχέση με όσες λαμβάνουν μονάχα οιστρογόνα.
Επιπλέον, προϊόντα ή θεραπείες που ερεθίζουν το δέρμα, μπορεί να προκαλέσουν αυξημένη παραγωγή μελανίνης και να εντείνουν τα συμπτώματα του μελάσματος. Τα άτομα με οικογενειακό ιστορικό ή γενετική προδιάθεση, έχουν επίσης αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης πανάδων. Σημαντικά μέτρα πρόληψης είναι η αποφυγή έκθεσης στον ήλιο και η χρήση ενισχυμένης αντηλιακής προστασίας για να αποφευχθεί η υπερπαραγωγή μελανίνης.
Τύποι και διάγνωση
Το μέλασμα χαρακτηρίζεται από τον αποχρωματισμό ή τον υπερχρωματισμό σημείων του προσώπου κατά κύριο λόγο, και διακρίνεται σε τέσσερις τύπους: τον επιδερμικό, τον δερματικό, τον μικτό και τον ανώνυμο τύπο που διαγνώσκεται σε άτομα με σκουρόχρωμη επιδερμίδα. Ο επιδερμικός τύπος εκδηλώνεται με την παρουσία περίσσιας μελανίνης στις επιφανειακές στιβάδες του δέρματος, ενώ ο δερματικός τύπος χαρακτηρίζεται από την παρουσία μελανοφάγων (κύτταρα που τρώνε τη μελανίνη) στο κυρίως δέρμα. Ο μικτός τύπος συνδυάζει τον επιδερμικό και τον δερματικό, ενώ ο τέταρτος τύπος χαρακτηρίζεται από την περίσσια ποσότητα μελανοφάγων στο δέρμα σκουρόχρωμων ατόμων.
Το μέλασμα διαγνώσκεται εύκολα βάσει της χαρακτηριστικής όψης των καφέ κηλίδων πάνω στο πρόσωπο. Ένας έμπειρος δερματολόγος μπορεί να το ξεχωρίσει ακόμα και δια γυμνού οφθαλμού. Σε κάθε περίπτωση, ένα μαύρο φως ή μία λάμπα Woods (340-400nm) μπορεί να συμβάλλει στη σωστή διάγνωση. Στις περισσότερες περιπτώσεις, διαγνώσκεται μικτό μέλασμα, που σημαίνει ότι εντοπίζονται κηλίδες τόσο στην επιδερμίδα, όσο και στις βαθύτερες στιβάδες του δέρματος. Πολύ σπάνια, μπορεί να κριθεί απαραίτητη η βιοψία για να αποκλειστούν άλλες πιθανές αιτίες υπερμελάγχρωσης του δέρματος.
Θεραπείες και παρενέργειες
Οι περισσότερες κοινές θεραπείες για το μέλασμα είναι αλοιφές που περιέχουν υδροκινόνη 2-4%. Κλινικές έρευνες έχουν δείξει ότι οι αλοιφές που περιέχουν υδροκινόνη 2% μπορεί να είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικές για τη λεύκανση του δέρματος και λιγότερο ερεθιστικές σε σχέση με αυτές που περιέχουν τη δραστική ουσία σε μεγαλύτερη συγκέντρωση. Οι αλοιφές εφαρμόζονται τοπικά, πάνω στις κηλίδες, δύο φορές τη μέρα. Το ενισχυμένο και ειδικό αντηλιακό προϊόν πρέπει να εφαρμοστεί κάθε πρωί. Υπάρχουν θεραπείες για όλους τους τύπους μελάσματος, αλλά ο επιδερμικός τύπος ανταποκρίνεται καλύτερα στη θεραπεία σε σχέση με τους υπόλοιπους, καθώς η χρωστική ουσία βρίσκεται πιο κοντά στην επιφάνεια του δέρματος.
Για τη θεραπεία του μελάσματος, μπορεί να χορηγηθούν ειδικά σχεδιασμένες φόρμουλες με υδροκινόνη, έναν φαινολικό παράγοντα υποχρωματισμού, αζελαϊκό και ρετινοϊκό οξύ, μη-φαινολικούς παράγοντες λεύκανσης, ή/και κοζικό οξύ. Για τις πιο σοβαρές περιπτώσεις, συστήνονται κρέμες με υδροκινόνη σε μεγαλύτερο ποσοστό συγκέντρωσης ή συνδυασμός υδροκινόνης με άλλες ουσίες, όπως τρετινοΐνη, κορτικοστεροειδή ή γλυκολικό οξύ.
Η πιθανότερη παρενέργεια από τη χρήση μιας παραπάνω θεραπείας είναι ο προσωρινός ερεθισμός του δέρματος. Οι ασθενείς που χρησιμοποιούν υδροκινόνη σε υψηλές συγκεντρώσεις για παρατεταμένα χρονικά διαστήματα (αρκετά χρόνια) αντιμετωπίζουν επίσης κίνδυνο ωχρόνοσης. Πρόκειται έναν μόνιμο αποχρωματισμό του δέρματος, που θεωρείται η συνέπεια της μακροχρόνιας χρήσης υδροκινόνης 4% και άνω. Παρά τις παρενέργειες ωστόσο, η υδροκινόνη παραμένει ο πιο κοινός και αποτελεσματικός παράγοντας λεύκανσης και αντιμετώπισης του μελάσματος παγκοσμίως. Σε κάθε περίπτωση, συστήνεται η τακτική ιατρική παρακολούθηση, καθώς και η διακοπή της θεραπείας μόλις εμφανιστούν τα πρώτα σημάδια ωχρόνοσης.
Σε συνδυασμό με την αλοιφή υδροκινόνης, μπορεί να εφαρμοστεί το χημικό πίλινγκ, η μικροδερμοαπόξεση ή η θεραπεία με laser. Το χημικό πίλινγκ πραγματοποιείται συνήθως με γλυκολικό, σαλικυλικό και τριχλωρικό οξύ. Στη δερμοαπόξεση, από την άλλη μεριά, η απολέπιση επιτυγχάνεται με τη βοήθεια ειδικών μηχανημάτων και διαρκεί από μερικά λεπτά μέχρι μία ώρα, ανάλογα με τον τύπο του δέρματος. Η ανάγκη για ανάρρωση είναι μηδαμινή. Ωστόσο, θα πρέπει να γνωρίζετε ότι η μικροδερμοαπόξεση δεν φέρνει ιδιαίτερα ορατά αποτελέσματα μετά από 1-2 συνεδρίες. Χρειάζονται αρκετές θεραπείες και ο συνδυασμός τους με τη χρήση αντηλιακών προϊόντων και άλλων αλοιφών για να υπάρξουν ουσιαστικά αποτελέσματα.
Σε ό,τι αφορά το laser, δεν αποτελεί θεραπεία πρώτης γραμμής για τις πανάδες, καθώς οι μελέτες κάνουν λόγο για μικρή μόνο βελτίωση σε επίπεδο υπερχρωματισμού στους περισσότερους ασθενείς. Το laser μπορεί μάλιστα θα χειροτερέψει προσωρινά ορισμένους τύπους μελάσματος και γι’ αυτό θα πρέπει να εφαρμόζεται με προσοχή, ακόμη και από τους πλέον έμπειρους και εξειδικευμένους στη laser δερματολογία. Σε κάθε περίπτωση, χρειάζονται αρκετές συνεδρίες για να φανούν τα αποτελέσματα, καθώς η θεραπεία γίνεται πιο αποτελεσματική όταν επαναλαμβάνεται.
Οι έγκυες γυναίκες και οι θηλάζουσες μητέρες θα πρέπει ενδεχομένως να περιμένουν πριν προχωρήσουν στη θεραπεία του μελάσματος, καθώς αρκετές αλοιφές φέρουν κινδύνους για την ανάπτυξη του εμβρύου και του μωρού. Σε αυτές τις περιπτώσεις, συστήνεται η χρήση καλλυντικών για το καμουφλάζ του προβλήματος.
Πρόληψη και πρόγνωση
Ορισμένες φορές, το μέλασμα μπορεί να προληφθεί με την αποφυγή έκθεσης στον ήλιο. Στις περισσότερες περιπτώσεις όμως, η πρόληψη είναι δύσκολη. Όταν η έκθεση στον ήλιο δεν μπορεί να αποφευχθεί, τότε είναι απαραίτητη η χρήση καπέλου, γυαλιών ηλίου και αντηλιακών προϊόντων. Το αντηλιακό προϊόν θα πρέπει να έχει τουλάχιστον 30 δείκτη προστασίας και να περιέχει φυσικά φίλτρα, όπως οξείδιο του ψευδαργύρου και διοξείδιο του τιτανίου, για να μπλοκάρει αποτελεσματικά τις υπεριώδεις ακτίνες του ηλίου. Θα πρέπει να γνωρίζετε ότι τα χημικά φίλτρα δεν μπλοκάρουν και τους δύο τύπους υπεριωδών ακτίνων UVA και UVB, όπως ο ψευδάργυρος και το τιτάνιο. Η συστηματική χρήση αντηλιακής προστασίας ενισχύει την αποτελεσματικότητα των θεραπειών του μελάσματος.
Σε επίπεδο πρόγνωσης, αν και το μέλασμα τείνει να είναι μία χρόνια διαταραχή με εξάρσεις και υφέσεις, η πρόγνωση στις περισσότερες περιπτώσεις είναι καλή. Ωστόσο, καθώς το μέλασμα αναπτύσσεται αργά, εξίσου αργά επιτυγχάνεται και η λεύκανση του. Η σταδιακή εξαφάνιση των σκούρων κηλίδων βασίζεται στην επιλογή της κατάλληλης θεραπείας για κάθε τύπο δέρματος. Το μέλασμα που δεν ανταποκρίνεται στη θεραπεία, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη μη-αποφυγή έκθεσης στον ήλιο.
